I. WSTĘP

      Rok 2019 dla Towarzystwa Przyjaciół Dzieci to rok szczególny. Przez cały okres trwały obchody 100 rocznicy powstania naszego Stowarzyszenia. Szczególnie uroczyście obchodzono go w Warszawie, a w naszym Okręgu Pilskim – w Złotowie, Łobżenicy, Wągrowcu, Trzciance i oczywiście w Pile. Rok ubiegły był też naznaczony kampanią sprawozdawczo-wyborczą we wszystkich ogniwach Towarzystwa.

Najpierw 4-letnia kadencję podsumowały Koła TPD, następnie Zarządy Miejskie i Gminne. , Zarząd Oddziału Okręgowego, Zarząd Oddziału Regionalnego w Poznaniu i Zarząd Główny w Warszawie. Wybrano nowe władze, ale w zdecydowanej większości, zarówno prezesi jak i członkowie zarządów pozostali ci sami.   Wszystkie te wydarzenia oraz imprezy nie przysłoniły codziennej działalności setek naszych działaczy, którzy poświęcili czas i energię pomagając dzieciom i rodzinom w trudnych sytuacjach oraz organizując wypoczynek, zabawę, zajęcia sportowe i kulturalne. Wspierano także dzieci i rodziny finansowo, rzeczowo i organizując pomoc medyczną, rehabilitacje, szkolenia, zapobiegając przemocy i zwalczając zgubne nałogi i ich skutki.  

      W Poznaniu odbyła się IV edycja Konkursu Społecznik Roku – „Przyjaciel Dziecka”. Z Okręgu Pilskiego zgłoszono 3 osoby: p. Ewę Gołębiewską oraz p.p. Zenona Piechockiego i Leszka Raźniewskiego z Piły. Wszyscy otrzymali okolicznościowe dyplomy i podziękowania. Dużym wydarzeniem 2019r. było wydanie pięknej książki poświęconej 100-leciu TPD w Wielkopolsce a także dwóch książek o tej samej tematyce dotyczących całego kraju. W każdej z tych publikacji sporo stron tekstu i zdjęć zamieścili działacze z   Oddziału Okręgowego w Pile. Szczególnie wiele wkładu pracy włożyli: p. Zdzisława Antczak, p. Alicja Andrzejewska, p. Barbara Kopczyńska, p. Elżbieta Rączkowiak, p. Irena Mendyka i p. Leszek Raźniewski.

II. STAN ORGANIZACYJNY

    Oddział Okręgowy TPD w Pile kończył rok 2019 w następującej strukturze, 2 oddziały miejskie (Wągrowiec, Złotów), 6 oddziałów gminnych (Czarnków, Łobżenica, Okonek, Rogoźno, Szamocin, i Zakrzewo), 60 Kół TPD w szkołach, przedszkolach i różnych środowiskach.

    Sprawozdania dostarczone na początku roku 2020 wykazały, że działa 1333 członków oraz 174 osoby wspierające reprezentujące różne środowiska społeczne i zawodowe. Należy podkreślić, że chociaż ilość członków i osób wspierających drastycznie nie spadła w stosunku do lat ubiegłych, to jednak sukcesywnie spada ilość Kół TPD i Zarządów (1 miejski i 2 gminne). Analizując to zjawisko należy stwierdzić, że jest to uwarunkowane zmieniającą się sytuacją demograficzną a także poprawiającą się kondycją finansową rodzin i co za tym idzie – dzieci. Nie bez znaczenia jest też wiek naszych działaczy, który oscyluje okolicach 60+ i brak młodych następców, gdyż są oni zainteresowani praca zawodową i osiąganiem coraz większych dochodów, natomiast zaangażowanie społeczne jest czasochłonne i całkiem bezinteresowne (pro publico bono). Jednakże dorywczo mamy sporą ilość wolontariuszy, szczególnie wtedy gdy organizuje się coś dla ich dzieci.

     O zaangażowaniu działaczy TPD, wolontariuszy i osób wspierających naszą działalność świadczą wyróżnienia, które oni otrzymali na wniosek Zarządów, prezesów i przewodniczących Kół. Te wyróżnienia były też wynikiem 100-lecia Towarzystwa Przyjaciół Dzieci.

W 2019r. uhonorowano:

- Srebrnym Krzyżem Zasługi                                      - 1 osobę;

- Medalem 100-lecia TPD                                          - 2 osoby;

- Medalem im. Dr H. Jordana                                    - 1 osobę;

- Srebrną Odznaką Zasłużony Działacz TPD          - 4 osoby;

- Jubileuszową Odznaką Przyjaciel Dziecka           - 117 osób;

- Dyplomem Uznania                                                  - 14 osób;

- Dyplomem „Społecznik Roku”                                - 3 osoby;

- Medalem 100-lecia PCK                                          - 1 osobę.

III. DZIAŁANOŚĆ SPOŁECZNO-ORGANIZACYJNA

1.  Członkowie i Koła Przyjaciół Dzieci

      Członkowie Towarzystwa rekrutują się ze wszystkich środowisk społecznych i zawodowych, są to jednak przede wszystkim rodzice, zrzeszający się w ogniwach TPD przy placówkach oświatowych i opiekuńczo-wychowawczych. Łączy ich przekonanie, że wspólnym wysiłkiem mogą skuteczniej rozwiązywać problemy własnych i cudzych dzieci, zgodnie z hasłem „Wszystkie dzieci są nasze”, są przyjaciółmi dzieci. Różnorodność zawodów i zainteresowań członków ma swój korzystny wpływ na działalność opiekuńczo-wychowawczą, wzbogacającą i zwiększającą jej skuteczność.

     Stopień aktywności członków był i jest różny. Jedni tylko identyfikują się z celami Towarzystwa i opłacają składki, inni włączają się do działalności doraźnie z okazji różnych akcji, imprez, są też tacy, którzy są animatorami i realizatorami społecznej działalności naszego Towarzystwa (w zarządach, prezydiach i komisjach rewizyjnych). Część z nich podejmuje obowiązki opiekunów indywidualnych i sprawuje opiekę nad dziećmi i służy pomocą rodzinom.

     Oprócz członków fizycznych, Towarzystwo pozyskuje sojuszników w charakterze członków zbiorowych, są nimi instytucje, zakłady pracy, organizacje społeczne, komitety rodzicielskie oraz indywidualnych, którzy wspierają głównie finansowo i materialnie Towarzystwo. Członkowie wspierający poszerzają zatem krąg przyjaciół dzieci.

     Koła Przyjaciół Dzieci działają na terenie 5 powiatów: Piła, Złotów, Wągrowiec, Chodzież, Czarnków i gmina Rogoźno w powiecie obornickim. Wszystkie Koła, niezależnie od rodzaju, są podstawowymi ośrodkami społecznej służby na rzecz dziecka. Aktywność Kół jest różna. Jedne realizują wielostronną działalność, inne ograniczają się do dwóch – trzech kierunków pracy. Działają one w osiedlach, przy placówkach oświatowych, służby zdrowia i specjalistyczne na rzecz dzieci dyspanseryjnych, w środowisku wiejskim i miastach. Największą liczbę stanowią jednostki organizacyjne powiązane ze szkołami i przedszkolami.

     W ciągu minionego okresu Koła prowadziły różnorodną działalność m.in.:

• starały się być rzecznikami praw i potrzeb dzieci, ujawniały zagrożenia i krzywdy, dbały o rozwój psychiczny i fizyczny szczególnie tych słabszych – niepełnosprawnych, biednych i opuszczonych dzieci;
• upowszechniały kulturę pedagogiczną – organizując spotkania, poradnictwo, współdziałając w tym zakresie z innymi instytucjami, stowarzyszeniami, dyrekcjami szkół i przedszkoli;
• organizowały opiekę indywidualną nad dziećmi i rodzinami potrzebującymi pomocy materialnej lub wychowawczej – powołując w tym celu opiekunów indywidualnych ds. rodziny;
• współdziałały w tworzeniu wspólnego frontu opiekuńczo-wychowawczego, organizując placówki sezonowe (biwaki, małe formy wypoczynku, obozy, półkolonie i kolonie oraz turnusy rehabilitacyjne);
• aktywnie uczestniczyły w dożywianiu dzieci w placówkach oświatowych, w przedświątecznych zbiórkach żywności i odzieży;
• organizowały imprezy okolicznościowe z okazji Świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy, MDD, Dnia Matki, Babci, pieczonego ziemniaka, pożegnania lata, Święta Latawca i Mikołaja;
• pozyskiwały środki finansowe na działalność statutową. 

2. Zarządy gminne i miejskie.

W okresie sprawozdawczym działało: 6 zarządów gminnych i 2 miejskie. W ostatnim roku zawiesiły działalność: Zarząd Miejski w Pile, gdzie skupione w nim 20 Kół podporządkowano bezpośrednio Zarządowi Okręgowemu oraz Zarząd Gminny w Gołańczy i Wyrzysku.

Zarządy kierują bezpośrednio rozwojem organizacji, działalnością opiekuńczo-wychowawczą oraz reprezentują Towarzystwo na swoim terenie. Szczególnie blisko zarządy te współdziałają ze szkołami i innymi placówkami oświatowo-wychowawczymi, utrzymują kontakty z władzami administracyjnymi i samorządowymi, ośrodkami pomocy społecznej, powiatowymi centrami pomocy rodzinie, spółdzielczością, organizacjami pozarządowymi (ZHP, PCK) i duchowieństwem. Zdecydowana większość zarządów pracuje rzetelnie, a na wyniki rzutują także potrzeby środowiska i możliwości ich realizacji.

Składy osobowe prezydiów tych zarządów w akcji sprawozdawczo-wyborczej uległy niewielkim zmianom, prezesami pozostali dotychczasowi działacze.

Posiedzenia plenarne zarządów gminnych (równorzędnych) TPD odbywają się kilka razy w roku. Podejmowane są na nich decyzje w sprawach planów pracy, planu finansowego, opracowania sprawozdania i oceny działalności oraz współdziałania z instytucjami. Bieżącą działalnością kierują prezydia zarządów, które w związku z tym zbierają się dość często.

Przebieg zebrań sprawozdawczo-wyborczych wykazał, że zarządy gminne i miejskie są ogniwami Towarzystwa, które odgrywają bardzo istotną rolę w rozwiązywaniu problemów opiekuńczo-wychowawczych w swoich rejonach. Władze administracyjne, samorządowe i instytucje traktują Towarzystwo na tym szczeblu jako ważnego uczestnika społecznego frontu opieki i wychowania. Wyrazem uznania jest ich uczestnictwo w zebraniach plenarnych, sprawozdawczo-wyborczych, imprezach okolicznościowych oraz wypowiedzi i deklaracje w realizacji zadań statutowych Towarzystwa.

3. Zarząd Oddziału Okręgowego TPD

Oddział Okręgowy TPD obejmuje swoim zasięgiem Zarządy i Koła TPD powiatów: pilskiego, chodzieskiego, czarnkowsko-trzcianeckiego, wągrowieckiego i złotowskiego oraz gminę Rogoźno z powiatu obornickiego.

Wybrany na XII Zjeździe Okręgowym – Zarząd składa się z 11 członków i 3 członków Komisji Rewizyjnej:

Zarząd:

1. Raźniewski Leszek                           – prezes,
2. Mendyka Irena                                   – wiceprezes,
3. Dzida Janina                                      – sekretarz,
4. Piechocki Zenon                               – skarbnik,
5. Antczak Zdzisława                            – członek,
6. Brewka Piotr                                      – członek,
7. Czarnotta Elżbieta                            – członek,
8. Andrzejewski Wojciech                   – członek,
9. Kijowiec Małgorzata                        – członek,                  
10. Horoszkiewicz-Wołk Stanisława   – członek,
11. Serówka Estera                               -- członek                       

  Komisja Rewizyjna:

1.  Zieleniewski Czesław             – przewodniczący,
2. Czechowicz Czesław               – członek,
3. Mirr Krystyna                              – członek,

Środowisko działaczy TPD z Okręgu Pilskiego reprezentuje we władzach Wielkopolskiego Zarządu Oddziału Regionalnego TPD w Poznaniu – Wojciech Andrzejewski i Leszek Raźniewski. W Regionalnej Komisji Rewizyjnej TPD w Poznaniu – Alicja Andrzejewska i Małgorzata Kijowiec oraz w Głównej Komisji Rewizyjnej TPD w Warszawie – Alicja Andrzejewska.

IV. DZIAŁALNOŚĆ STATUTOWA

 1. Realizacja zadań opiekuńczo-wychowawczych, profilaktyczno-resocjalizacyjnych i terapeutyczno-rehabilitacyjnych.

     Szczególnie znaczące miejsce w naszych działaniach posiada działalność opiekuńczo-wychowawcza w środowisku bliskim dziecku. Wśród różnorodnych form na podkreślenie zasługują świetlice realizujące długoterminowe programy reedukacji dzieci gorszych szans.

    Towarzystwo Przyjaciół Dzieci prowadzi:

• 1 świetlicę socjoterapeutyczną w Złotowie;
• koordynuje działalność 3 świetlic tego typu w gminie Łobżenica (utworzone z inicjatywy TPD);

     Ten rodzaj działalności obejmuje 97 dzieci i młodzieży. Ma najbardziej środowiskowy charakter, świetlice są placówkami opiekuńczo-wychowawczymi i dydaktycznymi. Z uwagi na negatywny bagaż doświadczeń wyniesionych przez dzieci i młodzież z ich domów rodzinnych oraz poważne zaniedbania wychowawcze i edukacyjne, realizują długotrwałe i różnorodne programy ukierunkowane na wychowanków, jak i ich najbliższe otoczenie.

     Program resocjalizujący i zdrowotny jest realizowany w blokach tematycznych: psychologiczno-terapeutrycznym, wychowawczym, edukacyjnym, zdrowotnym, rekreacyjno-sportowym. Zajęcia w świetlicach odbywają się przez cały tydzień, prowadzone są przez profesjonalistów, którzy głęboko wnikają w problemy swoich podopiecznych, współpracują z rodzicami i szkołą oraz instytucjami pomocniczymi. Uczestnicy otrzymują również posiłki.

     Wychowawcy prowadzą mediacje z rodzicami w zakresie wyjaśniania przyczyn trudności i niepowodzeń oraz działania na rzecz integracji rodziny, wzmacniania więzi rodzinnej, modyfikowania postaw rodzicielskich. Pomagają w doraźnym rozwiązywaniu konfliktów i problemów wychowawczych, popularyzują wiedzę pedagogiczną wśród rodziców w zakresie rozwiązywania problemów rodzinnych i wychowawczych (rozmowy indywidualne i zbiorowe). Pełna realizacja założeń programowych i organizacyjnych w tych placówkach przynosi efekty, które widoczne są zwłaszcza w końcu roku szkolnego.

Praca świetlic socjoterapeutycznych przyczynia się do:

• usunięcia niepowodzeń szkolnych i uzyskania promocji do wyższej klasy;
• wygaszania potrzeby umieszczania dzieci i młodzieży w placówkach opieki całkowitej;
• poprawy stanu zdrowia i rozwoju fizycznego;
• umiejętności samodzielnego funkcjonowania w środowisku;
• wsparcia rodzin problemowych w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych.

    Na działalność świetlic socjoterapeutycznych pozyskuje się fundusze z Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Łobżenicy i Złotowie.

    Ogniwa Towarzystwa Przyjaciół Dzieci posiadają też bogate i cenne doświadczenie w organizacji zajęć na placach gier i zabaw. Przetrwały tam, gdzie ich organizacja spotkała się z czynnym zaangażowaniem – dzieci i rodziców – w ich tworzeniu i prowadzeniu. TPD korzysta także z wielu zbudowanych w ostatnim czasie „Orlików” i nowych placów zabaw na osiedlach mieszkaniowych, w szkołach i przedszkolach. Praktyka dowiodła, że place zabaw muszą być dostosowane do zajęć dla dzieci w różnym wieku. Są miejscem zarówno indywidualnych, jak też i zespołowych zajęć ruchowych dzieci, spontanicznych, samodzielnych i tych inspirowanych przez rodziców i młodzieżowych wolontariuszy TPD.

    Place gier i zabaw jako otwarte środowisko lokalne są terenem socjalizacji rówieśniczej. Tu kształtują się rówieśnicze więzi, przyjaźnie, normy współżycia społecznego, wyznaczane są cele działania. Wolontariusze TPD w rejonie swego działania ustalają potrzeby i możliwości działania, tworzą grupy wiekowe, liczące 10-15 dzieci, stają się dla nich społecznymi animatorami zagospodarowania czasu w sensowny sposób.

2. Wypoczynek wakacyjny dzieci i młodzieży

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci w okręgu pilskim było i jest nadal liczącym się organizatorem różnorodnych form wypoczynku i rehabilitacji dzieci i  młodzieży,
a w odniesieniu do niektórych – jednym z głównych organizatorów (kolonie i półkolonie zdrowotne, obozy i turnusy rehabilitacyjno-rekreacyjne).

Towarzystwo organizuje wakacyjny wypoczynek przede wszystkim dla dzieci, którym jest on ze względów socjalnych, zdrowotnych i wychowawczych szczególnie potrzebny. A więc dla dzieci z rodzin bezrobotnych, wielodzietnych żyjących w wyjątkowo trudnych warunkach materialnych, dotkniętych patologią, sprawiających trudności wychowawcze, wychowanków świetlic socjoterapeutycznych, oraz dla dzieci osłabionych, chorych i niepełnosprawnych.

Rozmiary tepedowskiej akcji stanowią odzwierciedlenie aktualnej kondycji Towarzystwa oraz możliwości i realiów temu towarzyszących.

Środki finansowe stanowią główny warunek organizacji wypoczynku, jednakże gwarantem powodzenia są siły społeczne tkwiące w Towarzystwie. Godnym odnotowania jest fakt aktywizacji fachowych kadr: służby zdrowia i oświaty, rehabilitantów, psychologów, pedagogów i logopedów do pracy na rzecz tworzenia dzieciom coraz korzystniejszych warunków rozwoju fizycznego i psychicznego nie tylko w okresie wakacji, ale w ciągu całego roku. Przyczynia się do tego wielomiesięczna praca związana z przygotowaniem do kolonii, półkolonii i turnusów rehabilitacyjnych, sprzyjająca pełniejszemu poznaniu potrzeb dzieci nie tylko od strony zdrowotnej ale również od strony sytuacji rodzinnej, wychowawczej, materialnej itp. Bazę materialną akcji letniej i zimowej stanowią środki budżetowe przekazywane Towarzystwu w formie dopłat przez Państwowy Fundusz Rehabilitacyjny Osób Niepełnosprawnych, terenowe ośrodki pomocy społecznej, komisje ds. rozwiązywania problemów alkoholowych, samorządy mieszkańców, zakłady pracy, darczyńców, a także środki własne gromadzone przez TPD w ciągu całego roku.

2.1. Małe formy wypoczynku

Tego typu działania są przeznaczone dla dzieci przebywających z różnych przyczyn w okresie ferii zimowych i letnich w miejscu zamieszkania. Jest to forma organizowana elastycznie – w zależności od potrzeb – zarówno co do ilości uczestników biorących udział w zajęciach, liczby godzin zajęć w ciągu dnia, wyżywienia (część punktów organizuje jeden lub dwa posiłki).

Głównym założeniem akcji jest zaproponowanie dzieciom jak ciekawie i bezpiecznie spędzić wolny czas w formie nieobozowej akcji letniej i zimowej. Są one niezwykle atrakcyjne. Organizowane w szkołach i przedszkolach na bazie świetlic, boisk, „Orlików” i pod namiotami lub w schroniskach młodzieżowych. Uczestnicy uczą się zabaw i gier terenowych, w salach gimnastycznych i na boiskach odbywają się turnieje piłki ręcznej i nożnej o puchar wójta, burmistrza, prezydenta, a w świetlicach zdobywają umiejętności posługiwania się komputerem z wykorzystaniem internetu, doskonalą techniki plastyczne, rytmiczne i umuzykalniające. Uprawiana jest także mała i duża turystyka: do parku, lasu, nad jezioro i dalsza nad morze i do innych miejscowości.

Wypoczynek w miejscu zamieszkania obejmuje półkolonie letnie (lipiec-sierpień) i zimowiska (styczeń-luty). Organizowane są na bazie placówek oświatowych i świetlic socjoterapeutycznych. Organizatorzy troszczyli się, aby każda placówka wyposażona była w niezbędne urządzenia do ćwiczeń fizycznych i zabaw ruchowych w dni pogodne i deszczowe. Wszystkie placówki funkcjonowały w oparciu o opracowane programy pracy opiekuńczo-wychowawczej, dostosowane do możliwości fizycznych i intelektualnych dzieci. Gwarantowały one dobrze i ciekawie zorganizowany wypoczynek, rekreację, wzbogacenie wiedzy oraz pełną opiekę i bezpieczeństwo.

Realizacja programu zdrowotnego i socjoterapeutycznego zapewniała pomoc rodzicom w zorganizowaniu dzieciom nie tylko godziwego i bezpiecznego wypoczynku, ale przede wszystkim poprawy ich stanu zdrowia.

Wieloprofilowe zajęcia korekcyjne odbywały się pod nadzorem nauczycieli wf i logopedów w salach logopedycznych, gimnastycznych, na basenach kąpielowych i kąpieliskach otwartych. Wiele uwagi poświęciła kadra wychowawcza dzieciom ze środowisk patologicznych. Dzieci te cechowała nietolerancja, zaburzenia sfery emocjonalnej wynikające z niezaspokojonej potrzeby akceptacji i bezpieczeństwa, braku nawyków higienicznych. Dzieci te otoczono szczególną troską, poddane zostały reedukacji, a także miały możliwość przeżycia przygody, gdyż stworzono im alternatywę dla narkomani i przemocy.

Kadrę stanowią doświadczeni wychowawcy – nauczyciele i rehabilitanci oraz dyplomowane pielęgniarki. Funkcję kierowników tych placówek pełnią społecznie – dyrektorzy szkół, przedszkoli, prezesi zarządów i przewodniczący kół TPD – z przygotowaniem pedagogicznym.

Uczestnictwo w półkoloniach umożliwia dzieciom nie tylko spędzenie wolnego czasu w sensowny sposób z wykorzystaniem ich predyspozycji, uzdolnień i zainteresowań, ale także regularnego spożywania posiłków (śniadania, obiadu i podwieczorku), co dla tych dzieci miało często pierwszorzędne znaczenie.

Potrzeby zapewnienia dzieciom i młodzieży wypoczynku zaspokajane są głównie dzięki inicjatywie zarządów gminnych (równorzędnych) i kół TPD, które są bezpośrednim organizatorem wymienionych wyżej form wypoczynku w miejscu zamieszkania. Do najprężniejszych ogniw należą: Piła, Czarnków, Łobżenica, Krzyż, Wyrzysk, Wągrowiec, Rogoźno, Zakrzewo, Okonek, Złotów, Trzcianka i Budzyń.

3. Pomoc i wsparcie dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej

Generalne założenia wynikają z prawa dziecka do dzieciństwa beztroskiego, radosnego, zdrowego, chronionego przez mądrych opiekunów i niezawodnych dorosłych przyjaciół, dlatego rodzice niepełnosprawnych dzieci znaleźli w naszym Towarzystwie dla swych spraw nie tylko zrozumienie, życzliwość, ale także warunki dla nieskrępowanej i samodzielnej działalności. W specjalistycznych Kołach TPD, które funkcjonują w strukturach Towarzystwa   Przyjaciół Dzieci, mają one zasięg gminny, powiatowy i regionalny, pod ich opieką pozostaje 186 dzieci dyspanseryjnych.

Są to Koła TPD:

• z niepełnosprawnością ruchową – 5;
• z cukrzycą – 1;
• specjalnej troski (z upośledzeniem umysłowym) – 1.

  Koła mają opracowane własne plany pracy, z których wynikają główne cele i kierunki programowe na każdy rok ich działalności.

  Wśród dzieci dyspanseryjnych liczną grupę stanowią dzieci niepełnosprawne ruchowo na skutek uszkodzenia mózgu – mózgowe porażenie dziecięce. Zaburzenia u tej grupy dzieci pojawiają się w różnych kombinacjach i dotyczą niedowładów kończyn, zaburzeń wzrokowych, słuchowych, mowy i zachowania. Najczęściej są to schorzenia wrodzone lub wcześniej nabyte. Jest to wielkie wyzwanie dla setek rodzin, ale także służb: zdrowia, oświaty, spraw socjalnych, komunalnych, samorządowych i innych. Przed rodzicami stoją trudne obowiązki związane z opieką, pielęgnacją, wychowaniem, przygotowaniem swych niepełnosprawnych dzieci do życia. Są to wyjątkowo trudne zadania, a ich realizacja odbija się na życiu całej rodziny. Stanowi często przyczynę wielu wyrzeczeń, załamań, a czasem nawet rozpadu rodziny.

   Przed służbą zdrowia, obok spraw profilaktycznych, wyłania się konieczność rozwiązywania problemów związanych z wieloletnim leczeniem i rehabilitowaniem dużej i wciąż zwiększającej się liczby dzieci chorych.

  Oświata musi zapewnić im warunki do wykonywania powszechnego obowiązku szkolnego. Służby socjalne stoją przed koniecznością udzielania pomocy, która powinna być adekwatna do zwiększonych obowiązków opiekuńczych, pielęgnacyjnych i wyższych kosztów utrzymania takiego dziecka w rodzinie. Władze komunalne muszą dostosować całą infrastrukturę do potrzeb tej grupy dzieci, tak aby mogły swobodnie poruszać się po ulicach, korzystając ze środków lokomocji, placówek oświatowych, kulturalnych, handlowych itp. Jeszcze nie tak dawno rodzice tych dzieci, byli pozostawieni ze swymi problemami sami sobie. Wymienione służby państwowe, samorządowe i społeczne nie były przygotowane do skutecznego rozwiązywania problemów tej grupy dzieci i rodzin.

  W związku z tym rodzice zrzeszający się w kołach oraz związani z nimi specjaliści: lekarze, terapeuci, psychologowie i nauczyciele, powodowani potrzebami dzieci szukali pomocy wśród decydentów o ich prawidłową rehabilitację, o zapewnienie im dostępności do żłobków, przedszkoli, szkół, placówek wakacyjnego wypoczynku, o uświadomienie władz i całego społeczeństwa, że nie są to dzieci gorsze, tylko po prostu inne, że powinny mieć takie same prawa jak dzieci zdrowe. Koła TPD przyjęły więc założenie, że usprawnienie i wychowanie ich podopiecznych, niepełnosprawnych ruchowo dzieci, powinno odbywać się przede wszystkim bez ich odrywania od środowiska rodzinnego i rówieśniczego, w tym dzieci zdrowych.

     Program wspierania dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym obejmuje również indywidualne nauczanie w warunkach domowych. Ważną funkcję w usprawnianiu dzieci i młodzieży spełniają:

• tepedowskie ośrodki dziennej rehabilitacji, wyposażone w nowoczesny sprzęt, służące także doradztwem dla rodziców w zakresie kontynuowania ćwiczeń z dzieckiem w domu. Działają one w: Budzyniu, Trzciance, Łobżenicy i Szamocinie.
• turnusy i obozy rehabilitacyjno-rekreacyjne w ośrodkach usytuowanych nad morzem. Placówki te mają charakter wczasów rodzinnych zapewniających uczestnikom wypoczynek, spełniających ważne funkcje zdrowotne i szkoleniowe dla rodziców.
• spotkania edukacyjne rodziców ze specjalistami z dziedziny psychologii, pedagogiki, medycyny oraz usprawniania narządu ruchu. Przekazują oni ważne informacje, wygłaszają prelekcje, wyświetlają filmy, organizują wymianę doświadczeń, popularyzują dostępne czasopisma, broszury i książki. Towarzyszą im także pokazy sprzętu rehabilitacyjnego i inwalidzkiego;
• imprezy kulturalno-sportowo-rekreacyjne o zasięgu lokalnym i regionalnym organizowane z okazji MDD, Święta Mikołaja, Choinki Noworocznej, pieczonego ziemniaka. Mają one charakter integracyjny, gdyż uczestniczą w nich także dzieci zdrowe, którym towarzyszy uświadomienie dostrzegania, że obok jest ktoś słabszy, poruszający się na wózku inwalidzkim, ale ma ciekawą osobowość i jest wartościowym człowiekiem.

W Kole Przyjaciół Dzieci z Cukrzycą w Pile wśród wielu ważnych zadań szczególnie istotne są następujące:

• stosowanie różnorodnych form pomocy i opieki nad dziećmi, młodzieżą i ich rodzinami;
• tworzenie właściwych warunków rozwoju dzieci i młodzieży z cukrzycą, umożliwiających wychowanie ich na aktywnych i w miarę sprawnych członków społeczeństwa;
• reprezentowanie interesów i problemów dzieci i młodzieży z cukrzycą i ich rodzin w lokalnych samorządach i mediach;
• ścisła współpraca z lekarzami i pielęgniarkami oraz edukatorami i dietetykami sprawującymi opiekę nad chorymi dziećmi i młodzieżą;
• ważnym celem jest również gromadzenie funduszy na statutową działalność Koła, w tym na dofinansowanie warsztatów terapeutycznych, prelekcji, wykładów lekarzy uznanych za autorytety w dziedzinie diabetologii, adresowanych głównie do młodzieży i jej rodziców;
• pomoc socjalna rodzinom biednym.

Koło Przyjaciół Dzieci z Cukrzycą funkcjonuje zatem jako grupa wsparcia niosąca chorym pomoc psychologiczną, prawną, socjalną, uczy także chorych i ich rodziny działalności samopomocowej.

Formy działalności to wspieranie i edukacja prozdrowotna przewlekle chorych i niepełnosprawnych młodych diabetyków. Obejmuje ona:

• przekazywanie wiedzy, umiejętności i motywacji psychoemocjonalnej, które umożliwiają partnerską interakcję pacjenta i lekarza, a tym samym skuteczniejsze leczenie cukrzycy;
• przeciwdziałanie lękowi, znużeniu, depresji, frustracji, zagubieniu sensu życia przez wykształcenie w dziecku twórczego podejścia do problemów, jakie niesie ze sobą przewlekła choroba;
• zwiększenie psychicznej odporności dziecka przez uświadomienie mu mechanizmów zjawisk związanych z chorobą, wyzwalanie kreatywności w stosunku do swojej osoby;
• budowanie i wzmacnianie kontaktu chorego z sobą samym i otoczeniem, rówieśnikami oraz zmiana nastawienia na altruistyczne w miejsce egoistycznego („ja mogę pomóc innym, a nie liczę się tylko ja i moja choroba”);
• uczenie podejmowania zadań związanych z punktem widzenia społecznej roli ucznia, pacjenta, pracownika, osiąganie dobrej jakości życia, godności i autonomii, eliminacja dyskryminacji społecznej i autodyskryminacji;

Koło TPD z Cukrzycą jako grupa wsparcia realizowało powyższe cele na:

• warsztatach terapii zajęciowej (podczas dyżurów w świetlicy z punktem informacyjno-szkoleniowym i diagnozowania trójglicerydów i cholesterolu);
• imprezach okolicznościowych z okazji Święta Dziecka, Mikołaja, Andrzejek, opłatka wigilijnego, zajączka wielkanocnego itp.;
• festynach integracyjnych;
• piknikach rodzinnych z udziałem psychologa i pedagoga;
• konferencjach diabetologicznych z okazji Światowego Dnia Walki z Cukrzycą;
• spotkaniach (zebraniach) edukacyjnych rodziców z udziałem lekarza diabetologa, dietetyka, przy wsparciu firm farmaceutycznych.

Firmy polskie i zagraniczne dokonują także prezentacji najnowszych urządzeń medycznych stosowanych w terapii młodych diabetyków.

W realizacji zadań programowych Koła, twórczo uczestniczą media (radio, prasa, telewizja). W trosce o dzieci gorszych szans Koło utrzymuje również kontakty z redakcjami czasopism: „Diabetyk” i „Pen”, „Active”, „Szugarfrik” w których ukazują się artykuły o działalności Koła i problemach młodych diabetyków. 

Koło Przyjaciół Dzieci z Cukrzycą w Pile działa bez przerwy od 1982r., ma zasięg regionalny i aktualnie należy do niego 63 rodziców.

Koła TPD Pomocy Dzieciom Specjalnej Troski, zrzeszają rodziców, nauczycieli, psychologów, pielęgniarki, którzy wyrazili zadowolenie z tego, że będą uczestniczyć w pięknym dziele pomocy dzieciom.

Dzieci i młodzież dotknięta tym ciężkim kalectwem trwającym na ogół przez całe życie, wymaga takich działań, które pozwoliłyby stworzyć klimat życzliwości wokół nich i pokazania ich od strony pozytywów szerszemu społeczeństwu, ponieważ dziecko upośledzone umysłowo – w odróżnieniu od dziecka o innej niepełnosprawności (np. niewidomego, głuchego) – spotkało się w przeszłości z powszechnym niezrozumieniem. Budziło niechęć, obawę, a czasami agresję, gdyż upośledzenie umysłowe, jako zaburzenie psychiczne, należało do niepełnosprawności dyskryminowanej. Dlatego Towarzystwo Przyjaciół Dzieci przez lata wiele czyniło i czyni wiele by zmienić ludzką świadomość, prowadzi długotrwałą i konsekwentną walkę o zmianę niekorzystnych i kształtowanie właściwych postaw społeczeństwa. Dzięki wieloletniej i wielostronnej działalności na rzecz dzieci specjalnej troski, doszło do znaczących, pozytywnych zmian w tym zakresie. Upośledzeni umysłowo spotykają się z coraz powszechniejszym zrozumieniem, akceptacją, życzliwością, a także i pomocą.

Nastąpiły też zasadnicze przemiany w świadomości i postawach samych rodziców, którzy stopniowo pozbywali się poczucia osamotnienia, odrzucenia i beznadziejności. Zyskali wiarę we własne możliwości. Coraz powszechniej i lepiej formuują potrzeby swych dzieci, coraz odważniej domagają się ich zaspokajania. Przystąpili do egzekwowania przysługujących im praw. Dowiedli, że mogą wspólnym wysiłkiem skutecznie rozwiązywać problemy swych dzieci. Stali się ważnym partnerem wszystkich, którzy z racji kontaktów, zainteresowań czy tez obowiązków mają do czynienia z upośledzonymi umysłowo i ich rodzinami. Zmieniają się też same dzieci. W wyniku stosowania właściwych form opieki, wychowania i rehabilitacji są zupełnie inne niż te przed rozpoczęciem działalności Kół Pomocy Dzieciom Specjalnej Troski. Na miarę swych możliwości uczą się, uczestniczą w kulturze, sporcie i wypoczynku, a także są zintegrowane z szerszym środowiskiem społecznym – w tym z ich zdrowymi rówieśnikami, mają poczucie swej godności i wartości. Zapewne nie dotyczy to jeszcze wszystkich dzieci, ale poważny krok na przód został już uczyniony. Dlatego też Zarząd Okręgowy TPD wspiera działania Polskiego Towarzystwa Społeczno-Sportowego „Sprawni – Razem”, które każdego roku dla dzieci i młodzieży upośledzonej w stopniu lekkim organizuje imprezy sportowe ph. „Nike”, podczas których podopieczni kół pomocy dzieciom specjalnej troski zdobywają medale i puchary. Organizowane imprezy o zasięgu regionalnym dostarczają uczestnikom bogatych przeżyć, przyczyniają się do rozwoju zajęć ruchowych, gimnastyki a przede wszystkim popularyzacji sportu.

4. Pomoc krzywdzonym dzieciom

 Społeczne rzecznictwo praw dziecka to zadanie, które Towarzystwo Przyjaciół Dzieci podejmowało w przeszłości i realizuje w imię szeroko rozumianego dobra dziecka oraz promocji i ochrony jego praw. Dzisiaj podejście do praw dziecka – zwłaszcza w sytuacji wielu zagrożeń jak: narkomania, alkoholizm, przestępczość, przemoc w rodzinie, wykorzystywanie seksualne, a także ubóstwo wielu rodzin czy bezrobocie – wymaga specjalistycznych i wielokierunkowych działań. Nie wystarczy już upowszechnianie Konwencji o Prawach Dziecka. Powstała więc idea powołania Rzecznika Praw Dziecka w strukturach Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Wyniknęła ona z historii i doświadczeń organizacji w promowaniu i chronieniu praw dziecka oraz z powstałej luki czasowej, jaka zaistniała pomiędzy decyzją o likwidacji Rzeczników Praw Ucznia przy Kuratoriach Oświaty a konstytucyjnym zapisem i powołaniem Rzecznika Praw Dziecka RP.

Z mocy Statutu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Pile działa obecnie 1 Społeczny Rzecznik Praw Dziecka TPD przy Zarządzie Miejskim w Złotowie. 

5. Pomagając dziecku – trzeba najpierw wspomóc rodzinę

Wciąż aktualny i szeroko dyskutowany jest temat sieroctwa społecznego, sposobu sprawowania opieki nad dziećmi pozbawionymi opieki rodzicielskiej oraz wychowywanych w rodzinach niewydolnych, nieraz zdemoralizowanych i patologicznych.

Nie byłoby tylu dramatów, tylu łez, nienawiści, żalu, gdyby wszystkim dzieciom dana była prawdziwie dobra rodzina.

W systemie środowiskowej opieki nad dzieckiem niezwykle ważna jest pomoc materialna dzieciom niepełnosprawnym i przewlekle chorym, dzieciom z rodzin wielodzietnych, rozbitych i dysfunkcyjnych. W oparciu o posiadane rozpoznanie sytuacji dzieci z rodzin niewydolnych, Zarząd Okręgowy TPD podjął uchwałę o kontynuowaniu indywidualnej pomocy dzieciom i ich rodzinom w sposób planowy i zorganizowany, tj. przez opiekunów indywidualnych ds. dzieci i rodziny oraz podstawowe ogniwa TPD.

W tym celu Towarzystwo – pozyskując środki finansowe od członków fizycznych i wspierających, sponsorów, z sądowych nawiązek, warunkowych umorzeń postępowania karnego, ze sprzedaży nalepek wartościowych TPD, a także 1% odpisów podatku dochodowego od osób fizycznych – przeznacza na:

• dożywianie dzieci w świetlicach szkolnych,
• dofinansowanie wypoczynku i rehabilitacji dzieci i młodzieży,
• zakup podręczników, zeszytów i przyborów szkolnych,
• zakup leków i sprzętu medycznego,
• dofinansowanie rehabilitacji dzieci w ośrodkach dziennego pobytu,
• dofinansowanie świetlic socjoterapeutycznych i środowiskowych,
• pomoc materialną w zakupie: odzieży, obuwia i sprzętu inwalidzkiego,
• przygotowanie kolacji wigilijnych i śniadań wielkanocnych połączonych z przekazaniem paczek żywnościowych i upominków,
• dofinansowanie imprez dla dzieci z okazji: MDD, Mikołaja, pieczonego ziemniaka, Święta Latawca, pożegnanie lata, imprez sportowych i rekreacyjnych,
• dofinansowanie konkursów, sejmików, przeglądów artystycznych – środowiskowych, powiatowych, regionalnych i krajowych (nagrody, poczęstunek).

6. Międzynarodowy Dzień Dziecka i inne akcje masowe

Piękną wizytówką działalności Towarzystwa Przyjaciół Dzieci jest „Dzień Dziecka”, które już na stałe wpisane zostało do kalendarza organizacyjnego TPD, w placówkach oświatowych i opiekuńczo-wychowawczych. Jest ono obchodzone atrakcyjnie i wesoło, uczestniczą w nim rodzice, dzieci i władze lokalne.

W okresie obchodów „Dnia Dziecka” odbywają się:

• festyny w parkach, amfiteatrach, na stadionach i boiskach szkolnych;
• wesołe zawody i konkursy sprawnościowe;
• turnieje piłki nożnej i koszykowej, zawody pływackie;
• konkursy plastyczne, recytatorskie, piosenkarskie;
• spotkania teatralne, seanse filmowe, wycieczki do muzeów;
• rajdy terenowe, rowerowe i piesze;
• pikniki rodzinne, wycieczki autokarowe;
• spotkania dzieci z władzami administracyjnymi i samorządowymi.
  

7. Przykładowe – najbardziej charakterystyczna przedsięwzięcia realizowane w 2019r.

• Koło TPD w Budzyniu zorganizowało turnusy rehabilitacyjne dla 36 dzieci i 35 rodziców, piknik integracyjny dla 36 dzieci i wycieczkę do Kołobrzegu dla 23 dzieci i 23 opiekunów oraz warsztaty terapii zajęciowej dla 34 dzieci czynne przez cały rok.
• W Czarnkowie zorganizowano półkolonię dla 45 dzieci, 4 wycieczki dla 280 uczestników, Dzień Dziecka i Andrzejki łącznie dla 270 dzieci;
• W Łobżenicy odbył się Rodzinny Dzień Dziecka dla 315 osób, 2 wycieczki autokarowe po 50 osób, wigilia i uroczyste obchody 10-lecia Koła Dzieci Niepełnosprawnych, Dzień Babci i Dziadka oraz Kiermasz Bożonarodzeniowy. Zarząd Gminny współpracuje z Misją w Norwegii, skąd otrzymuje wsparcie finansowe oraz sprzęt do pracowni w Szkole Specjalnej. Aktualnie działają także 3 świetlice socjoterapeutyczne.
• Koło w Miasteczku Krajeńskim zorganizowało 2 wycieczki a fundusze pozyskało od sponsorów: Lasów Państwowych, Urzędu Gminy i osób prywatnych.
• W Okonku odbyły się 4 duże imprezy dla 436 uczestników (Dzie.ń Dziecka, konkursy, wycieczki, warsztaty artystyczne).
• Zarząd Gminny w Rogoźnie był organizatorem półkolonii, wycieczek i rajdów.
• W Szamocinie bardzo dużą aktywność przejawia Koło Dzieci Niepełnosprawnych istnieje sala rehabilitacyjna działająca 60 godzin w miesiącu. Dla dzieci zorganizowano także wielobój sprawnościowy.
• Koło Przyjaciół Dzieci Niepełnosprawnych w Trzciance jak corocznie przygotowało Turnus Rehabilitacyjny w Mielnie, ponadto było organizatorem balu przebierańców, ogniska, uroczystej wigilii, Dnia Dziecka i obchodów 25-lecia powstania Koła.
• Wiele imprez odbyło się z inicjatywy Zarządu Miejskiego TPD w Wągrowcu. Były to: Turniej Piłki Nożnej, 2 wycieczki do Sarbinowa, Święto Latawca, Teatralna Wiosna, piknik, prelekcje nt. zdrowego odżywiania, bezpieczeństwa, konkurs plastyczny oraz bardzo piękna uroczystość z okazji 100-lecia TPD (brało udział 86 osób dorosłych oraz dzieci ze szkół i przedszkoli).
• Koło TPD przy Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Wągrowcu było organizatorem spływu kajakowego rzeką Wełną, wycieczki do Krakowa i Wieliczki oraz turnieju piłkarskiego.
• Zarząd Gminny w Zakrzewie i Koła TPD w nim zrzeszone zorganizowały: Gminną Olimpiadę Przedszkolaka, piknik rodzinny, dni kwitnących wiśni, bieg charytatywny, konkurs wiedzy literackiej, bal karnawałowy, kiermasz i 2 wycieczki. Łącznie brało w nich udział1300 uczestników dzieci i rodziców.
• Zarząd Miejski w Złotowie to najbardziej prężne środowisko działaczy TPD . 12 Kół w nim zrzeszonych organizowało wiele imprez z udziałem dzieci i rodziców. Łącznie ponad 1400 osób. Główne przedsięwzięcia to: Festiwal Piosenki Przedszkolaków, Konkurs Recytatorski, warsztaty rękodzieła artystycznego ”Węzełki i sploty”, konkursOdbyła się także wielka gala z okazji 100-lecia TPD , w której uczestniczyło blisko 250 osób. Zarząd w 2019r. pozyskał lokal, wyposażył i otworzył dla dzieci i rodziców Świetlicę Osiedlową. Aktywnie działa również Społeczny Rzecznik Praw Dziecka.
• W Pile, TPD funkcjonuje w 20 Kołach. One to przygotowują Dzień Dziecka, Mikołajki, Dzień Babci i Dziadka, Dzień Matki, także takie imprezy jak powitanie i pożegnanie lata. Wiele Kół zajmuje się pogadankami dla rodziców, wspieraniem finansowym i rzeczowym. Koło Dzieci z Cukrzycą organizuje 2 duże akcje w ramach promocji zdrowia: badania profilaktyczne – ok. 150 osób i badanie dna oka dla diabetyków – 120 osób, comiesięczne dyżury wspomagające rodziców i dzieci w walce z choroba cukrzycową
• Pozostałe Zarządy i Koła TPD były także bardzo aktywne organizując codzienną pomoc dzieciom i rodzicom, uczestnicząc w procesie wychowawczym, służąc radą i przeciwdziałając nieprawidłowościom, w postępowaniu z dziećmi, zwalczając objawy przemocy i uzależnień.

V. DZIAŁALNOŚĆ FINANSOWA

Sytuacja finansowa naszego Towarzystwa, jego dochody i wydatki w roku ubiegłym były zależne zarówno od pomysłowości, zaradności, zapobiegliwości i gospodarności działaczy, jak i od warunków społeczno-ekonomicznych środowiska, gminy, miasta i regionu, w którym działa, oraz rozmiarów i form realizowanych zadań i przedsięwzięć. Dochody niestety były niższe od potrzeb, co powodowało, że z niektórych pomysłów należało zrezygnować. Głównym źródłem dochodów były: składki członkowskie członków fizycznych i wspierających, nalepki wartościowe, dotacje, darowizny, 1% podatku od osób fizycznych, wpłaty rodziców na różne formy wypoczynku, rekreacji lub imprezy okolicznościowe dla dzieci. Niektóre działania dofinansowały Komisje ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, PCPR-y, GOPS-y i MOPS-y, fundacje pomagające dzieciom oraz samorządy terytorialne (Urząd Wojewódzki, Urząd Marszałkowski, Urzędy Powiatowe, Urzędy Miejskie i Urzędy Gminne).

Środki uzyskane przez Koła i Zarządy były wydawane na działalność statutową, o której wspomniano wyżej i w bardzo niewielkim procencie na administrowanie (opłaty telefonów, znaczki pocztowe, wynajem lokali, papier, internet, ksero, podróże służbowe oraz inne niezbędne w pracy biurowej akcesoria).

Komisje Rewizyjne wszystkich szczebli nie dopatrzyły się żadnych uchybień i w 100 % stwierdziły poprawną gospodarkę finansami, zarówno w celach jak i sposobach wydawania środków pieniężnych. Również pozostała dokumentacja Kół i Zarządów jest prowadzona właściwie, zgodnie ze Statutem i innymi przepisami.

Okręgowa Komisja Rewizyjna pozytywnie zaopiniowała bilans za 2019r.. sporządzony przez Zarząd Okręgowy stwierdzając, że bilans zbiorczy jest zgodny z jednostkowymi sprawozdaniami finansowymi. Podkreślono, że na szczególna pochwałę zasługuje działalność jednostek terenowych i specjalistycznych w zakresie edukacji, profilaktyki społecznej i zdrowotnej, pomocy w rehabilitacji, dożywianiu i pomocy materialnej (odzież, podręczniki). Bardzo wysoką ocenę uzyskała praca związana z organizacją wypoczynku letniego i zimowego dla dzieci i młodzieży.

Podsumowując należy stwierdzić, że przychody z działalności w 2019r. wynosiły: 412 413,63 zł., a koszty: 419 491,48 zł.

Jak wynika ze sprawozdań i bilansów, Koła i Zarządy TPD w Okręgu Pilskim są w dobrej kondycji finansowej i mogą w 2020r. podejmować szereg działań, gdyż na kontach bankowych i w kasach znajduje się na dzień 01.01.2020r. łącznie 221 472,36 zł.

Szczegółowe sprawozdanie statystyczne i finansowe Oddziału, zostało sporządzone zgodnie z przepisami oraz instrukcjami Z.G. TPD.

Niniejsze sprawozdanie zostało przedstawione, omówione i pozytywnie zaakceptowane na posiedzeniu Prezydium Zarządu Oddziału Okręgowego z udziałem Okręgowej Komisji Rewizyjnej w dniu 31.01.2020r.

Załącznik Nr 1

I. STAN ORGANIZACYJNY I ZATRUDNIENIE W ZARZĄDACH TPD

^{Tabela 1: Członkowie Towarzystwa Przyjaciół dzieci w latach 2017-2018}

Tabela 2: Zarządy TPD i pracownicy biur terenowych

 Tabela 3: Pracownicy placówek TPD, wg sposobu zatrudniania

Tabela 4: Koła Towarzystwa Przyjaciół Dzieci

 II.  DZIAŁALNOŚĆ MERYTORYCZNA

Tabela 5: Placówki TPD dla dzieci i młodzieży, w tym niepełnosprawnych

Tabela 6: Placówki TPD działające na rzecz rodziny

Tabela 7: Stałe programy

Tabela 8: Samorządy dziecięce i młodzieżowe

Tabela 9: Wypoczynek letni i zimowy w 2019 r.                                 

 Tablica 10: Wypoczynek razem

Tabela 11: Dzieci korzystające z pomocy materialnej udzielanej przez TPD w 2019